Ulica Morska w Braniewie

---

Toponimia

Historia ulicy Morskiej w Braniewie jest niezwykle interesująca. Po zrealizowanej przebudowie drogi w okresie od 1805 do 1824 roku, ulica ta otrzymała miano Neue Dammstraße, co tłumaczy się jako ulica nowa wałowa. Jednakże, oficjalne nazewnictwo ulic w Braniewie zostało wprowadzone dopiero w 1845 roku, co miało wpływ na organizację przestrzeni miejskiej.

W XIX wieku Morska była także znana jako Koźlin garncarski (Töpperkoslin), co służyło jej zróżnicowaniu w stosunku do Koźlina rolniczego (Bauerköslin), który miał swoje centrum wokół pl. Grunwaldu, dawniej określanego jako Teichstraße.

W kontekście wieków XX, po przejęciu władzy przez NSDAP, w latach 1933–1935 miejscowe ulice uległy przekształceniom. W tym czasie Neue Dammstraße otrzymała nowe imię – SA-Straße, co odzwierciedlało zmiany społeczne i polityczne tamtych lat. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1947 roku w Braniewie wprowadzono świeże nazwy dla ulic, a ulica Morska zyskała swoje obecne miano, stanowiąc istotny element miejskiej toponimii.

Historia

Ulica Morska w Braniewie ma bogatą historię sięgającą czasów pruskich, łączącą ją z pierwszymi osadami na tym terenie. Na długi czas przed przybyciem krzyżaków istniała tu pruska osada Warmów, znana jako Brusebergue, usytuowana na wzgórzu blisko brodu na Pasłęce oraz u ujścia rzeki do Zalewu Wiślanego. Miejsce to było strategiczne, ponieważ przez ten brod przebiegał w dawnych czasach szlak handlowy, co znajduje potwierdzenie w odkryciach archeologicznych, w tym arabskich monet.

W 1261 roku gród w tej pierwszej lokalizacji został spalony przez wodza Warmów Glappo. Dwa lata później, po stłumieniu pruskiego powstania, osadnicy postanowili wznieść nową osadę w innym miejscu, które według zapisków kronikarza Piotra z Dusburga, było „o dwa rzuty kamieniem pod prąd rzeki”. Od tamtego czasu miasto zaczęło się dynamicznie rozwijać, co wymusiło na mieszkańcach zakładanie domów poza murami obronnymi.

Już w XIII wieku, w rejonie obecnej ulicy Morskiej powstało przedmieście Koźlin (Köslin), które nie miało zwartej zabudowy, pełne było stodoły, spichlerze oraz ogrody. Okolica, w szczególności w okolicach skrzyżowania ul. Morskiej i PCK, składała się głównie z domów mieszkalnych. To właśnie drewniana struktura zabudowy narażała mieszkańców na liczne niebezpieczeństwa, szczególnie pożary.

W dniu 10 lipca 1626 roku, dzielnica Koźlin została doszczętnie spalona podczas przemarszu wojsk króla Gustawa na Braniewo. Ta sytuacja powtarzała się w kolejnych latach; 15 września 1845 roku, potężny pożar zniszczył wiele budynków przy Teichstraße, Grüne Straße oraz Schulstraße. Pomimo tragedii, wiele z tych pożarów przyniosło pozytywne skutki, prowadząc do odbudowy, która często zmieniała charakter okolicy z wiejskiej na miejską.

W wyniku tej odbudowy, po pożarze z 1845 roku, jeden z zniszczonych placów został zagospodarowany na nowy budynek sądu, którego budowę rozpoczęto dopiero w 1878 roku. Rozwój ulicy Morskiej postępował, z wyraźnym poszerzeniem obszaru zabudowanego w kierunku Zalewu Wiślanego w roku 1805, co sprzyjało przedłużeniu istniejących działek budowlanych dla mieszkańców.

Również w 1801 roku skarb państwa kupił działkę, na której powstał skład amunicji (Munitionswachthaus), istniejący do 1841 roku, a później przeniesiony do Nowego Miasta, przy Königsbergstraße 12.

Z uwagi na zagrożenie pożarami, rzemieślnicy garncarze osiedlali się w końcowej części ulicy, gdzie ich domy były niskie, a za nimi znajdowały się czynne piece. Jednak pod wpływem rozwoju kolei w 1852 roku, ich rzemiosło zaczęło podupadać. Nagły wzrost popularności taniej porcelany ze Śląska doprowadził do zniknięcia garncarstwa na Dammstraße.

Pod pruskim panowaniem w XVIII wieku, Braniewo doświadczyło znaczącego rozwoju gospodarczego. Wzdłuż Morskiej ulicy rosły liczne inwestycje. W 1854 roku powstał browar, a w kolejnych latach uruchomiono fabrykę cygar Zigarren- u. Tabakfabriken Loeser & Wolff oraz budynek sądu krajowego i rejonowego (przy Am Stadtpark 2). Gimnazjum braniewskie zyskało boisko sportowe w 1892 roku, rozciągające się między Neue Dammstraße a rzeką Pasłęką, blisko kościoła św. Krzyża.

Pod koniec XIX wieku, przy Neue Dammstraße powstał nowy cmentarz Magdalenenfriedhof. Pomimo rozwoju przemysłowego, w 1930 roku adresy przy ulicy Morskiej nadal wykazywały obecność tygodni z budynkami gospodarczymi i stodołami, co wskazuje na historyczny charakter tego miejsca.

Ulica Morska pozostała częścią osiedla Koźlin aż do 1945 roku. Po wojnie nowa administracja nie zachowała odrębności historycznej tej dzielnicy, przekształcając ją w proste osiedle Braniewa. Równoległa ulica Gartenstraße również nie została przywrócona, a jej grunty zagospodarowano na nowo, włączając w obręb ulicy Morskiej.

Niektóre obiekty przy ul. Morskiej

Fabryka cygar Loeser & Wolff

Fabryka, która specjalizowała się w produkcji papierosów oraz wyrobów tytoniowych, została założona 1 czerwca 1865 roku w Berlinie. W 1878 roku, po wykupieniu udziałów w istniejącej już firmie Jean Kohlweck & Co w Elblągu przez berlińskich przedsiębiorców, Bernharda Loesera oraz Carla Wolffa, przeniosła swoje operacje do Prus Wschodnich. Od lat siedemdziesiątych XIX wieku zakład dynamicznie się rozwijał, aż w 1880 roku osiągnął zatrudnienie na poziomie 305 pracowników, a dziesięć lat później już 1235. W 1885 roku otwarto pierwszą filię fabryki w Braniewie, a następne w Malborku (1906) oraz Starogardzie Gdańskim (1910). Budynki wyróżniały się dachami schedowymi (pilastymi), co pozwalało na optymalne doświetlenie hal produkcyjnych światłem słonecznym z północy.

Na przełomie XIX i XX wieku zakład zatrudniał przeszło 3 tysiące osób, a roczna produkcja wynosiła około stu milionów cygar, co czyniło go największym producentem cygar w Europie. Towary były eksportowane do licznych krajów Europy, a także Afryki oraz Azji, w tym dalekiej Japonii. Okres największego rozkwitu przypadł na początek XX wieku, kiedy zatrudnienie wyniosło niemal 4 tysiące osób. Słynęła przede wszystkim z ręcznej produkcji cygar, która odbywała się wyłącznie z udziałem kobiet. Szczyt produkcji zbiegał się z latami I wojny światowej, kiedy zakład realizował olbrzymie zamówienia dla armii. W latach dwudziestych XX wieku firma miała w całych Niemczech 120 punktów sprzedaży swoich wyrobów, zarówno detalicznych, jak i hurtowych. Braniewska filia przetrwała do 1945 roku, a po wojnie budynek został przekształcony w różnorakie obiekty, nie mające już nic wspólnego z pierwotnym przeznaczeniem.Loeser & Wolff zlikwidowany został w Niemczech dopiero 30 czerwca 1983 roku.

Browar Braniewo

Browar Braniewo, z kolei, założony został w 1854 roku przez Jacoba von Roy. Rozwój tego obiektu był możliwy dzięki nieustannemu zakupowi przez właściciela okolicznych stodół i ogrodów. W 1871 roku po przejęciu przez Carla Mückenbergera browar przekształcono w spółkę akcyjną o nazwie Bergschlößchen-Aktien-Bier-Brauerei. Do zakończenia II wojny światowej browar działał w tej formie. Wyróżniał się na rynku produkcją pilznerów oraz piw pszenicznych. W 1927 roku, w związku z rosnącą konkurencją w branży piwowarskiej, browar wszedł w skład większej spółki akcyjnej, której kluczowym udziałowcem był koncern Ruckforth. Na przełomie lat wojennych browar uległ zniszczeniu, jednak został odbudowany w latach 1962–1965. Pozostał w obiegu różnych grup piwowarskich, w tym m.in. Elbląskich Zakładów Piwowarskich oraz Grupy Żywiec. Mimo modernizacji zakład ostatecznie zaprzestał produkcji w 2001 roku, a dwa lata później sprzedano go firmie produkującej soki owocowe.

W 2006 roku browar przeszedł w ręce przedsiębiorcy z Elbląga, Andrzeja Konończuka, który reaktywował produkcję, a także wprowadził markę Barkas. W 2014 roku zakład został przejęty przez Browar Namysłów Sp. z o.o. Od 1 kwietnia 2019 roku znajduje się w rękach Grupy Żywiec, a w grudniu 2020 roku został zakupiony przez Van Pur S.A., który przejął 100 procent udziałów oraz prawa do marek „Kuflowe”, „Braniewo” oraz „Jasne, że Pełne”. Browar w Braniewie czerpie wodę do produkcji piwa z własnych ujęć głębinowych, które date back to ponad 20 mln lat, a ich jakość potwierdza doskonałe parametry do wytwarzania piwa.

Cmentarz przy ul. Morskiej w Braniewie

Cmentarz, który powstał pod koniec XIX wieku, był odpowiedzią na brak miejsca na pochówki na istniejącym cmentarzu św. Jana. Drugą przeszkodą w zarówno w pochówkach na cmentarzu św. Katarzyny stanowiły zalegające wody gruntowe po opadach. Do 1945 roku cmentarz ten nazywany był także „nowym cmentarzem” (neuer Friedhof), w przeciwieństwie do bardziej tradycyjnych nekropolii.

Ogrodzenie cmentarza od strony ul. Morskiej stanowią solidny mur z kamienia wraz z metalową kratą oraz przedwojenną bramą wjazdową, oba elementy będące cennymi zabytkami architektury. Cmentarz posiada alejki wyłożone kostką oraz zachowany układ zieleni wysokiej. Do tej pory istnieje jedno ujęcie wody z sieci wodociągowej, które służy mieszkańcom nekropolii.

Do czasów II wojny światowej na terenie cmentarza znajdował się pomnik (Kriegerdenkmal) pamięci poległych żołnierzy z I wojny światowej. Była to kapliczka stworzona z piaskowca, w której znajdowała się rzeźba Matki Boskiej Bolesnej (łac. Mater Dolorosa), dzieło znanego elbląskiego artysty Heinricha Splietha. Niestety po wojnie jej pozostałości nie zachowały się. W wyniku działań wojennych, teren cmentarza został przekształcony, a wszelkie zajmujące miejsce nagrobki zostały usunięte. Obecnie teren cmentarza dysponuje 3219 miejscami grzebalnymi i jest niemal w pełni wypełniony grobami, a pochówki realizowane są do już istniejących miejsc.

Kapliczka przydrożna

Kapliczka zlokalizowana przy skrzyżowaniu ulicy Morskiej i PCK stanowi przykład architektury klasycystycznej. Ma formę kwadratu, jest tynkowana, a jej narożniki podtrzymują pilastry, które dzielą kondygnacje. Nakryta jest czterospadowym daszkiem, a wewnątrz znajduje się krucyfiks. Jej obecna forma datowana jest na XVIII lub początek XIX wieku, zaś przed wojną była wpisana do miejskiego rejestru zabytków.

W XX wieku kapliczka była wielokrotnie przedmiotem różnych kontrowersji. Gdy w 1919 roku elektryfikacja dotarła do Braniewa, a w latach 1924–1925 zbudowano własną elektrownię w mieście, z czasem kapliczka została wykorzystana jako punkt technologiczny dla sieci przesyłowej.

Na początku lat 30. XX wieku zanotowano kolejne zagrożenie dla kapliczki. W czerwcu 1937 roku magistrat wystosował prośbę do konserwatora zabytków o przeniesienie kapliczki z powodu dużego natężenia ruchu drogowego. Prawdziwy powód mógł być jednak zupełnie inny – panowanie NSDAP i zmiana nazwy ulicy na SA-Straße. Kapliczka jednak przetrwała te burze historii i pozostaje w swojej pierwotnej lokalizacji, nie wywołując współcześnie już takich kontrowersji jak w międzywojniu.

---

Oceń: Ulica Morska w Braniewie

---