Kaplica św. Andrzeja na zamku w Braniewie

---

Czas powstania zamku oraz kaplicy

Zamek w Braniewie powstał w pierwszej połowie XIV wieku, kiedy to biskup Henryk I Fleming (1279–1300) pełnił swoją misję. Dokładnie w 1282 roku, w dokumentach pojawiła się pierwsza wzmianka, dotycząca zamku, po jego przeniesieniu na nowe miejsce. Warto zauważyć, że wcześniejszy gród został zniszczony przez Warmów podczas pruskich powstań.

Kaplica św. Andrzeja, umiejscowiona w wieży bramnej, była kontynuacją wezwania pierwszego kościoła, który istniał w Braniewie na długi czas przed 1249 rokiem. W 1260 roku, biskup Anzelm, erygował kapitułę, która miała św. Andrzeja Apostoła jako swojego patrona. Po raz pierwszy wzmianka na temat zamku, w kontekście wspomnianej kaplicy, pojawiła się w 1313 roku. Niestety, nie jest pewne, czy odnosiła się ona do oratorium, znajdującego się we wieży, czy dotyczyła zupełnie innego obiektu.

Obserwując cechy architektoniczne, historycy Marian Arszyński oraz Marian Kutzner oszacowali, że powstanie kaplicy miało miejsce około lat 1320–1330. Można przypuszczać, że powstała ona przed przeniesieniem siedziby biskupstwa przez Hermana z Pragi do Ornety, co oznacza, że miało to miejsce przed rokiem 1340. Cały zamek w Braniewie przyjął ostateczny kształt w pierwszej połowie XIV wieku, co potwierdzają analogiczne koncepcje przestrzenne, widoczne w zamkach w Reszlu, Jezioranach oraz Olsztynie, których budowa rozpoczęła się na początku lat pięćdziesiątych XIV wieku.

Architektura i symbolika kaplicy

Kaplica, umiejscowiona nad bramnym przejazdem, zajmowała powierzchnię o prostokątnym rzucie, który jest nieznacznie wydłużony na osi północ-południe, co oznacza, że jest poprzeczna w stosunku do osi współczesnego przejazdu. Wszystkie wewnętrzne ściany kaplicy były podzielone szeregiem wnęk, które wykuto w grubości murów, pozwalających na dwustrefowy układ wnętrza, z wyjątkiem ściany południowej, co podkreślało sakralny charakter budowli. Naroża kaplicy pozostawiono pełnej grubości muru, a przebito je jedynie w górnych partiach, tworząc wąski krużganek, który umożliwiał komunikację pomiędzy nawy górnymi. Warto zaznaczyć, że kręte schody, prowadzące do poziomu wyższego, znajdują się w północno-zachodnim kącie kaplicy. Ta konstrukcja spowodowała, że arkady w ścianach północnej i zachodniej będą mniej harmonijne w porównaniu z ich przeciwnymi odpowiednikami. Przy kaplicy znajdował się wewnętrzny ganek, otaczający ją z trzech stron. Nie spełniał on funkcji obronnych, lecz stanowił empory, z głębszymi partiami przy ścianie północnej, gdzie niewątpliwie umiejscowiono tron biskupa. Znakomitość miejsca na północnej stronie dodatkowo potwierdza zarówno powiększona podstawa ganku, jak i jedyny w całej budowli oculus, który wyróżnia tę część elewacji. Naturalne światło do dolnej strefy kaplicy dostarczane było przez dwa stosunkowo niewielkie, bliźniacze okna znajdujące się w wnękach. Natomiast górna strefa była oświetlana przez duże, ostrołukowe okno na ścianie wschodniej, z profilowanymi ościeżami. Dodatkowo, we wnętrzu ściany północnej, znajdowało się okrągłe okno, które później zostało zamurowane. W miejscu tym, na początku XVII wieku, umieszczono prostokątną tablicę z herbem biskupa Szymona Rudnickiego (1522–1621) oraz napisem: „SIMON RUDNICKI D[EI] G[RATIA] EPIS[COPUS] VARMIENSIS” (tłumacząc: Szymon Rudnicki z łaski Bożej biskup warmiński). Tablica ta znajdowała się bezpośrednio za tronem biskupa, który tu niegdyś zasiadał w trakcie liturgii. Herb ten wspomniano po raz ostatni w dokumentach konserwatorskich w 1960 roku, a później zniknął w niewyjaśnionych okolicznościach. W 2020 roku, podczas renowacji budowli, na tym miejscu umieszczono zrekonstruowaną kopię herbu (na zdjęciu). Ołtarz, umieszczony w niszy ściany południowej, różni się od pozostałych ścian. Jest jedyną ścianą w kaplicy, która nie uwzględnia hierarchicznego podziału dwustrefowego, co jest cechą wyróżniającą całość wnętrza kaplicy. Imponująca wnęka ołtarzowa łączy obie strefy, akcentując ich wspólną tożsamość przestrzenną. (Dziś znajduje się tu witraż z wizerunkiem św. Andrzeja, wykonany przez dra hab. Andrzeja Kałuckiego z Pracowni Witrażowej Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu.) Ołtarz ulokowany po stronie południowej, zamiast przy ścianie wschodniej, wynikał z praktycznych względów projektowych. Architekt wykorzystał już zaprogramowaną linię budynku, aby umieścić na końcach osi najważniejsze elementy: ołtarz oraz tron władcy. W ten sposób oś wschód-zachód, zaplanowana dla przejazdu bramnego, w obrębie kondygnacji kaplicy została porzucona na rzecz osi północ-południe, co sprzyjało organizacji przestrzeni dość małego oratorium, tworząc podwójne zorientowanie budowli. Kaplica była przykładowa z sklepieniem gwiaździstym o czteroramiennym kształcie, podtrzymywanym przez krótkie żebra, które tworzyły formę krzyża greckiego. Żebra te opierały się na konsolach umieszczonych w narożnikach na poziomie ganku, prawie w połowie wysokości kaplicy. W najwyższym punkcie sklepienia, które sięga 7,5 metra nad podłogą, znajdował się zwornik. Pożar zamku w 1945 roku zniszczył sklepienie, które na szczęście zostało odbudowane w 1960 roku. Wnętrze kaplicy nawiązuje do architektury romańskiej w swoim sposobie podziału ścian poprzez głębokie wnęki, a także przez wprowadzenie pasażu w narożach. Takie rozczłonienie ścian za pomocą nisz pozwala na powiększenie przestrzeni, jednocześnie akcentując solidność konstrukcyjną murów wieży. Technika budowy grubego muru była wówczas wyznacznikiem zamożności w architekturze, odzwierciedlając bogactwo władcy. Kaplica, od początku swojego istnienia, została zaprojektowana tak, aby wypełniać wysokie wymagania reprezentacyjne i manifestować prestiż władzy biskupów warmińskich. Jej wyróżnikiem jest układ emporowy, który objawia się dwoma kondygnacjami, ułożonymi jedna nad drugą (tzw. doppelkapelle). Jednak kaplica św. Andrzeja w Braniewie różni się od tego klasycznego modelu uproszczoną formą i funkcją, ponieważ brakuje w niej górnego ołtarza. Górny poziom mógł być dedykowany jedynie dla tronu głównego gospodarza zamku, co zapewniało mu prestiżowy splendor zasiadania wyżej niż pozostali, nierzadko też dostojni goście. Pomimo że braniewskie oratorium nie jest typową kaplicą podwójną, hołdową tradycji kaplic dwupoziomowych, inspirowanych kaplicą Karola Wielkiego w Akwizgranie, nadaje jej szczególnego znaczenia. Nawiązanie do takich tradycji wzmacnia rangę kaplicy w królestwie krzyżackim. Dostępność obu poziomów kaplicy była kolejnym kluczowym aspektem jej praktyczności. Bezpośredni kontakt z górną empory z sąsiadującego pałacu symbolizował wygodę biskupa oraz jego wyższość. Tylko najwyższa elita mogła cieszyć się takim przywilejem, poruszając się ciągle w obrębie tego samego poziomu. Oryginalność braniewskiej kaplicy tkwi nie tylko w architekturze, ale także w jej unikalnej lokalizacji. Postawienie kaplicy na piętrze wieży, nad przejazdem bramnym, miało szczególne znaczenie, przekraczając ramy zwyczajnych założeń architektonicznych. Takie umiejscowienie miał także wydźwięk apotropaiczny, zapewniający ochronę. Zatem wszystkie trzy tradycje architektoniczne zastosowane w tej budowli – podwójna kaplica, wyniesienie ku górze oraz połączenie z biskupim locum poprzez umiejscowienie w wieży nad zamkowym wjazdem – były istotnym wyrazem symboliki władzy. Takie posadowienie kaplicy staje się dosłownym przedłużeniem pałacu, przez co zarówno pałac, jak i jego mieszkańcy doznają sakralizacji. Zwornikiem i często swego rodzaju puntem jednoczącym te znaczenia jest wezwanie świątyni – św. Andrzeja Apostoła. Kaplica zamku staje się kontynuatorką pierwszego kościoła w Braniewie i na całej Warmii, który to właśnie przyjęło jako patrona, gdyż św. Andrzej od zawsze opiekował się warmińską kapitularną.

Sekularyzacja kaplicy

Pomimo niepewności co do daty powstania kaplicy, moment, który wyznaczył koniec jej funkcjonowania jako miejsca kultu, związany jest z pierwszym rozbiorem Polski. W wyniku tego wydarzenia Braniewo, a także cała Warmia, znalazły się pod władzą pruską. Zgodnie z dekretem z dnia 2 lutego 1773 o sekularyzacji dóbr kościelnych, pruskie władze przyjęły w swoje ręce wszelkie budynki związane z tymi dobrami, w tym zamek w Braniewie oraz kaplicę.

W zamku początkowo zorganizowano administrację państwową i ziemską, natomiast od 1811 roku zaczęła działać szkoła, która kształciła nauczycieli. W latach 1874–1876 na terenie placu zamkowego wybudowano nowoczesny, okazały gmach szkoły, w której wkomponowano średniowieczną wieżę bramną. Od tego momentu wieża funkcjonowała jako element łączący dwa skrzydła szkoły, pełniąc rolę mniej reprezentacyjną jako ciąg komunikacyjny oraz klatkę schodową.

W trakcie Drugiej Wojny Światowej, podczas frontu przetaczającego się przez Braniewo w lutym i marcu 1945 roku, zamek uległ zniszczeniu poprzez pożar. Około 1958 roku jego ruiny zostały rozebrane, a jedynym pozostałym elementem na tym pustym obszarze była wieża bramna, w której mieściła się kaplica św. Andrzeja. W 1960 roku przeprowadzono niezbędne prace zabezpieczające oraz restauratorskie, co pozwoliło na rekonstrukcję sklepienia gwiaździstego w kaplicy, a całość budowli przykryto nowym dachem. Po tej renowacji wieża pozostała jednak nieużytkowana.

W latach 2019–2020 wieża bramna z kaplicą św. Andrzeja została poddana gruntownym pracom konserwatorskim. Po zakończeniu tych prac, w dniu 19 września 2020 roku, zabytek został uroczyście otwarty i udostępniony do zwiedzania, stając się cenną historyczną pamiątką dla Braniewa.

---

Oceń: Kaplica św. Andrzeja na zamku w Braniewie

---